Zarys dziejów parafii Brynica

1. Pierwsze historyczne wzmianki o miejscowości Brynica

Wieś Brynica znajduje się wśród lasów na północny zachód niedaleko Opola na drodze do Kup. Jakie były początki tej miejscowości trudno dokładnie ustalić, gdyż gubią się one w mrokach prehistorycznych, gdy pismo na naszych ziemiach jeszcze nie istniało. Historycy podają, że Śląsk począwszy od VII wieku zamieszkiwały plemiona słowiańskie, a między innymi Opolanie, Ślężanie, Trzebowianie i Bobrzanie. Należy sądzić, że pierwotni mieszkańcy Brynicy należeli do plemienia Opolan i wyznawali pogańską wiarę jak wszyscy ówcześni Słowianie. Ich bóstwa to między innymi Perun, Światowit, Swaróg. Tym pogańskim bożkom składano ofiary w postaci jadła, jak też ofiary z ludzi i zwierząt.

Kiedy plemię Opolan przyjęło chrześcijańską religię trudno jednoznacznie ustalić. Wiadomo, że Śląsk do czasów Mieszka I należał do państwa wielkomorawskiego, a tam już w połowie wieku IX misyjną działalność prowadzili święci Cyryl i Metody. Być może, że już wtedy do plemion żyjących na Śląsku, a więc i do Opolan, zaczęło docierać światło nauki Chrystusa. Pewną jest rzeczą, że rozwój religii chrześcijańskiej w polskim państwie miał miejsce za czasów Mieszka I. Ten władca ożenił się z księżniczką czeską Dąbrówką, przyjął w 966 r. chrzest, około 990 r. przyłączył do Polski Śląsk i podjął dzieło chrystianizacji całego kraju, a ten proces objął też plemiona śląskie.

Problemem wymagającym wyjaśnienia jest etymologia nazwy Brynica. Zajmujący się historią wspomnianej wioski brynicki nauczyciel Franciszek Wosch w kronice pisanej w 1937 r. podał:

"Nazwa wioski pochodzi od polskiego słowa bór i początkowo brzmiała ona Bórnica, potem Bernica, Berczicza, Byrczica, Brenica, Brynica, a po niemiecku Brinnitz."

Inny pogląd na pochodzenie nazwy Brynica ma prof. Henryk Borek z Opola. Ten naukowiec uważa, że interesująca nas nazwa ma swój rodowód w języku starosłowiańskim, którym posługiwali się święci Cyryl i Metody. Wiadomo, że wieś Brynica znajduje się na terenie nizinnym w odniesieniu do okolicznych wiosek. Przez Brynicę przepływa rzeka o tej samej nazwie i są tu też stawy. W czasie wiosennych roztopów, lub obfitych opadów deszczu stawy i nieregularna rzeka wylewała, a szeroko zalany teren zmieniał się w bagno. Bagno zaś jak podaje Stanisław Słoński, w starosłowiańskim języku brzmiało "brenije". Zatem od wyrazu brenije na gruncie języka polskiego powstała nazwa miejsca Brynica. W tym miejscu przypomnę, że w roku 1936, za czasów hitlerowskich, niemiecką nazwę Brinnitz, o niezatartym pochodzeniu słowiańskim, zmieniono na Brűnne. Ta ostatnia nazwa opisywanej wioski została spowodowana względami politycznymi, a nie językoznawczymi zasadami.

Najstarszy zapis o Brynicy pochodzi z roku 1289. W kronice wspomnianego już Woscha czytamy:

"... W roku 1289 istniała tu osada na prawie niemieckim. Ta jednak w późniejszym czasie nie umiała się utrzymać i leżała zdewastowana. Dnia 24 marca 1333 r. klasztor norbertanów w Czarnowąsach sprzedał sołectwo Branicze synom Stolzo Wencel i Stanko Cyro, jednak pod warunkiem, że założą tu wioskę. Dokument ten opracowany w łacińskim języku znajduje się we wrocławskim archiwum. Jak wspomniano początki Brynicy sięgają dalej wstecz....

 

2. Budowa pierwszych sakralnych obiektów w Brynicy

Na religijne życie bryniczan duży wpływ mieli ojcowie norbertanie z Czarnowąsów, ponieważ do nich należała miejscowość Brynica. Norbertanie dlatego wpłynęli na odrodzenie się wioski, po jej wcześniejszym upadku, być może spowodowanym najazdami czeskimi lub tatarskimi na Śląsk we wczesnym średniowieczu. Jak już wspomniano duszpasterską działalność w Brynicy sprawowali norbertanie i oni w tej miejscowości na najwyższym wzniesieniu zbudowali drewnianą leśną kaplicę. W niej spotykali się z wiernymi, uczyli podstawowych prawd wiary, modlitwy i religijnych pieśni. Kiedy kaplica została zbudowana trudno dociec. Na Msze św., bryniczanie chodzili do Czarnowąsów lub do Dobrzenia Wielkiego.

Łączność z klasztorem "Boży Dom" w Czarnowąsach była żywa. Ojcowie norbertanie wchodzili w głąb puszczy, ewangelizując ludzi prymitywnie żyjących w lasach. Powstawały kaplice, drewniane kościółki, dworki i folwarki, młyny wodne, owczarnie... przemysł hutniczy.

Na Śląskiej Ziemi jest wiele czcigodnych miejsc, znaczonych szczególnymi łaskami Boga za wstawiennictwem świętych, między innymi takimi jak św. Anna czy św. Roch, któremu lud Dobrzenia pragnął wystawić dom Boży u siebie. Zwykle na początku był bardzo prosty drewniany, niewiele wspanialszy od biednych chat... im bardziej rosła wiara tym bardziej wspaniałe były kościoły i kaplice. Budowane były z podziękowaniem Bożej Opatrzności za ocalenie np. od zarazy.

a) Leśna kaplica

Tymczasem brynickie sołectwo umacniało się ludnościowo, przybywało ludzi pochodzenia miejscowego oraz osadników, których opolscy Piastowie począwszy od XIII w., sprowadzali przede wszystkim z Niemiec. Leśna kaplica okazała się zbyt mała dla wzrastającej liczby mieszkańców. Budowa świątyni pw. św. Szczepana nastąpiła prawdopodobnie w połowie XIV w., a budulcem obiektu było drewno, którego w Brynicy nie brakowało, bowiem wieś otaczały rozległe bory. Nie wiadomo jaki wygląd architektoniczny miała nowo zbudowana drewniana kaplica, jaki posiadała wystrój wewnętrzny, ile było ołtarzy. Pewną jest rzeczą, że odtąd bryniczanie nie musieli chodzić na Msze św. i inne nabożeństwa przez bory do odległych Czarnowąsów, a następnie Dobrzenia Wielkiego. Filialną kaplicę w Brynicy pw. św. Szczepana obsługiwali norbertanie z wielkodobrzeńskiego kościoła pw. św. Rocha.

Początki miejscowości związane są z klasztorem w Czarnowąsach - najstarszy dokument z 24 III 1333 r. Prawdopodobnie mógł istnieć w średniowieczu i kościół. Potwierdzony na pewno drewniany w 1687 r., przynależny - jako filia parafii Dobrzeń

Wielki - do klasztoru w Czarnowąsach (do 1810 r.). W 1818 r. erygowanie na nowo parafii. Obecny kościół neogotycki wybudowano w latach 1901-1903 na miejscu starego, drewnianego, z wykorzystaniem niektórych elementów wyposażenia z poprzedniego.

b) Kościół drewniany z 1687 roku pw. św. Szczepana

Od budowy pierwszej kaplicy w Brynicy minęło około 200 lat, gdy postanowiono ją poszerzyć i unowocześnić. Myśl o rozbudowie kaplicy św. Szczepana zrodziła się w okresie, gdy proboszczem w Dobrzeniu Wielkim był norbertanin o. Jan Merlich, rodowity opolanin. Ten energiczny kapłan nie zrealizował swego planu rozbudowy kaplicy w Brynicy, a przeszkodziła mu w tym nagła śmierć, która miała miejsce 18 kwietnia 1694 r. Plan zmarłego kapłana podjęli jego następcy kierujący parafią Dobrzeń Wielki z początkiem wieku XVII.

Wspomniano, że wygląd pierwotnego kościoła brynickiego z połowy XIV w. nie jest znany, ale przebudowaną kaplicę w Brynicy z początkiem XVII w. opisuje w oparciu o odpowiednią dokumentację o. Henryk Kałuża, werbista, w swojej pracy "Nasz brynicki kościół". Należy podać w tym miejscu dość obszerny opis rozbudowanej kaplicy brynickiej z początku XVII w. w/g relacji o. Henryka Kałuży.

"...Zewnętrzny kształt brynickiego kościoła nie był zbyt zróżnicowany. Zbudowano go na planie prostokąta, bez prezbiterium. Skierowany tradycyjnie ku wschodowi, zakończony wierzą, która jednocześnie była bramą wejściową. Ogólnie wymiary kościoła mieściły się w przybliżeniu w granicach 7 metrów szerokości i 20 metrów długości. Wieża (5 na 5 m) z dzwonem wysokością sięgała do 15 m. Dach kryty "szkudłami" (gontami), z prawego boku nawy umieszczona była maleńka kaplica boczna, prawdopodobnie służyła jako babtysterium... Z tyłu kościoła mieściła się zakrystia murowana o wymiarach 6 na 7,5 m. Kryta była jak kościół, gontem. Zachował się ogólny zarys planu starego kościoła drewnianego jako opis z roku 1915 i jedno zdjęcie... Jeśli chodzi o wystrój wewnętrzny to kościół został wyposażony w trzy piękne ołtarze barokowe, jeden główny, wysoki z obrazem patrona św. Szczepana i dwa boczne z obrazem św. Jan Apostoła i św. Rodziny. Ponadto każdy z ołtarzy miał

jeszcze cztery postacie świętych, dodatkowy obraz owalny oraz po jednym archaniele na szczycie. Ornamentyka bogata barokowa. Ponadto kościół posiadał barokową ambonę z czterema ewangelistami oraz barokową chrzcielnicę zwieńczoną postacią św. Jana Chrzciciela. Wszystko datuje się na przełom XVII i XVIII w. Widać wyraźnie styl i duchowość szkoły norbertańskiej..."

Opisany wyżej drewniany kościół z murowaną przybudówką zakrystii służył brynickiej społeczności około 200 lat.

Dwa wieki zrobiły swoje. Drewniana konstrukcja kościoła stopniowo, ale systematycznie butwiała, gniła, gdyż teren Brynicy charakteryzuje się klimatem wilgotnym, o czym była mowa przy ustalaniu nazwy miejscowej, interesującej nas wioski. Gnił powoli gontowy dach świątyni, powstawały poważne zacieki, które niszczyły wewnętrzny wystrój kościoła, a w tym także ołtarze i obrazy. Po latach okazało się, że rozbudowany na przełomie XVI i XVII wieku w Brynicy kościół św, Szczepana jest za mały, bowiem w jego wnętrzu nie mogli się pomieścić wierni przychodzący z Murowa, Grabczoka, Kupilas i Strowiny. Dotychczasowa butwiejąca świątynia okazała się w pewnym okresie niefunkcjonalna, za mała, a wierni w czasie nabożeństw nie mieścili się w jego wnętrzu.

 

3. Budowa obecnego kościoła w latach 1901 - 1904

Potrzeba budowy nowego kościoła stała się w Brynicy konieczna. Dzieła budowy nowej świątyni (w Brynicy) mieli dokonać ojcowie norbertanie, którzy od stuleci troszczyli się o rozwój religijnego życia mieszkańców Brynicy i okolicznych miejscowości. Mimo, że Brynica od pierwszych lat wieku XIX została samodzielną parafią to jednak norbertanie nie zdążyli zbudować kościoła, bowiem za czasów Bismarcka w okresie tzw. Kulturkampfu zakony w pruskim państwie zostały rozwiązane, w tym i norbertanie. Żelazny kanclerz Prus podjął ostrą walkę z Kościołem katolickim czemu zdecydowanie przeciwstawiał się ordynariusz archidiecezji wrocławskiej kardynał Jerzy Kopp. On to w sposób szczególny cenił religijność Ślązaków i ich śląski język. Biograf wspomnianego dostojnika kościelnego dr Augustyn Arndt J. w roku 1914 napisał:

"...Jego Eminencja przybył do Zabrza aby tam bierzmować i wówczas powiedział. Lud górnośląski jest zacny i dobry, a pozostanie dopóty zacny i dobry dopóki zachowa swój polski język ojczysty, do którego ma prawo."

Wróćmy jednak do Brynicy. Pierwszym proboszczem brynickim po kasacji Zakonu OO. Norbertanów był ks. Filip Sobel pochodzący z norbertańskiego zgromadzenia, ale na skutek zarządzenia władz pruskich, o którym wyżej wspomniałem, musiał zostać kapłanem diecezjalnym. Ten proboszcz zbudował, naprzeciw kościoła - przez drogę, piękną jak na ówczesne czasy plebanię. Ukończył ją w 1818 r. Ta budowla istnieje do dnia dzisiejszego, jest murowana ale obecnie wymaga generalnego remontu i nowoczesnych rozwiązań wewnętrznych.

Wspomniany już wcześniej o. Henryk Kałuża podaje, że o budowę zupełnie nowego kościoła w Brynicy zabiegał ks. Maurycjusz Schobel, a działał on w latach 1872-1882. Parafinie idąc za głosem swego duszpasterza zebrali trochę pieniędzy, zakupili kamienie na fundament świątyni, ale budowy jej nie rozpoczęli z tego powodu, że nie otrzymali odpowiednich funduszy od władz państwowych w Opolu, ani z wrocławskiej Kurii. Wkrótce nowym proboszczem Brynicy został ks. Jan Himmel, który początkowo nie przejawiał inicjatywy w kwestii budowy nowej świątyni. Sytuacja zmieniła się, gdy energiczny nauczyciel Kurpierz założył we wsi komitet do spraw budowy nowego kościoła, a kardynał Jerzy Kopp zgodził się na zbudowanie tej świątyni. To oznaczało, że kuria wesprze podjęte dzieło finansowo, a takie zobowiązanie otrzymano też z Urzędu Królewskiego w Opolu. W tej sytuacji proboszcz ks. Jan Himel zmobilizował parafian do działania i praca ruszyła. Nową świątynię w miejscu starego drewnianego kościoła, zbudowano według planu architekta Nettmana w latach 1901-1903. Jak widać tempo prac było duże, a przyczyniły się do tego rodzinne brygady rzemiosł brynickiego sołectwa. Chodziło w tym wypadki o zespoły murarzy, cieśli, dekarzy i stolarzy.

Wymurowany z czerwonej cegły parafialny kościół za czasów ks. Jana Himmla istnieje do dnia dzisiejszego w niezmienionym kształcie i ma 487,5 m², poprzedni kościółek miał tylko 140 m². Nowy kościół został zbudowany w stylu neogotyckim, ale daleko odbiega swym wyglądem od wielu śląskich kościołów neogotyckich o smukłych

strzelistych wieżach, usytuowanych przeważnie nad kruchtami. W brynickim kościele wieżę o wysokości 40 m., w której znajduje się też dzwonnica, przybudowano do lewej strony świątyni od wschodu. Cała budowla jest dwunawowa. Nawa boczna znajduje się po lewej stronie głównej nawy. Sufit świątyni półokrągły, drewniany chór obszerny z organami sprowadzonymi ze Świdnicy. Prezbiterium zbudowano ze sklepieniem gotyckim i umieszczono w nim barokowy ołtarz główny pochodzący ze starego kościoła. Są też obok prezbiterium dwa boczne ołtarze po lewej i prawej stronie. Poświęcenia kościoła dokonał ks. dziekan Franciszek Muschiol ze Starych Siołkowic w dniu 11.11.1903 r. Konsekracja kościoła nastąpiła dnia 23.11.1911 r. Konsekracji kościoła dokonał ks. kardynał Jerzy Kopp.

 

*****

 

Mając na uwadze fakt ciągłości historii, a w niej życia religijnego zorganizowanego w duszpasterstwie parafialnym, sięgnięto w tej pracy do korzeni, do początkowych dziejów osady Brynica i czasów gdy stała się samodzielną parafią. Pobożność brynickiej ludności była kształtowana przez duszpasterstwo OO Norbertanów z Czarnowąsów, a następnie przez brynickich duszpasterzy. Wiara Bryniczan była ożywiana i umacniana poprzez głoszenie słowa Bożego, udzielanie sakramentów. O żywej wierze parafian świadczą między innymi powołania kapłańskie i zakonne, które wyszły z tej parafii. O przywiązaniu do Kościoła świadczy także troska parafian o rozbudowę i budowę nowych obiektów sakralnych i ich utrzymanie. Świadczy o tym także budowa kapliczek i krzyży przydrożnych, jak również pielgrzymki do różnych sanktuariów, procesje w parafii i do okolicznych miejscowości. Takie różnorakie formy duszpasterskie jak i praktyki religijne zostały przekazane przez przodków współcześnie żyjącej społeczności parafialnej, której religijnym obowiązkiem jest żyć tą wiarą i przekazać ją następnym pokoleniom.

 

 

{ opracowanie w oparciu o pracę magisterską naszego wieloletniego emerytowanego proboszcza Ks. Radcy Adama Polechońskiego }